«هوای اینجا سرد است!» – مصاحبه ای درباره سینمای روسیه
ایراس: به بهانه ۲۷ آگوست و روز سینما در روسیه، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) مصاحبه ای را با شهرام زعفرانلو، تحلیل گر سینما، مدرس هنر و منتقد ادبی ترتیب داده است که ماحصل آن تقدیم حضور علاقمندان می شود:
ایراس: همان طور که مى‌دانید در روسیه، ٢٧ آگوست روز سینما نام گرفته است. کمى از تاریخچه‌ى این روز و دلیل نام‌گذارى آن برایمان توضیح دهید.
شهرام زعفرانلو: روز ملی سینمای روسیه قدمتی حدودا ۳۷ ساله دارد. این روز متناسب است با روز ۲۷ آگوست ۱۹۱۹ که در آن لنین به طور رسمی حکم شورای کمیسری خلق RSFSR را مبنی بر واگذاری رسمی صنعت و تجارت فتوگرافیک به کمیساریای آموزش خلق (نار کمپروس) امضا کرد. این زمان به دلیل رسمیت بخشیدن به صنعت سینما از جانب انقلابیون روسیه بود که مورد توجه واقع شد و سینما را به گونه‌ای به نفع خلق و توده‌های بلشویک مصادره کرد. پیش از این عمده دست‌اندرکاران سینمای روسیه سرمایه‌دار و طرفدار سفیدها بودند.
ایراس: نقطه‌ى شکوفایى سینماى روسیه را در چه دوره‌اى مى‌دانید؟
شهرام زعفرانلو: سینمای روسیه در شکل کلی چند دوره را از سرگذرانده است: ا) دوران پیش از شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی و قبل از انقلاب ۱۹۱۷ ۲) دوران اتحاد جماهیر شوروی که خود دارای سه بخش است: سینمای صامت –سینمای دوران استالین– سینمای دوران بعد از استالین و ذوب شدن یخ‌ها ۳) دوران پس از کمونیسم
اوج شکوفایی سینمای روسیه به دوران سینمای صامت بازمی‌گردد. سینمایی سرشار از انگیزه‌های انقلابی و سرآغازی بر تجربیات نوینی در تلفیق محتوای ایدئولوژی مارکسیستی، سوسیالیستی با صنعت سینمایی که از غرب وارد روسیه شده بود. نماد این دوران آثار فیلمسازان خلاقی است همانند: آیزنشتاین، ژیگاورتوف، کولشوف، پودوفکین، داوژنکو و …
توجه جدی به فرم در این دوران، موجبات شکل‌گیری شیوه‌های ابداعی شد که در تاریخ سینما ماندگار و بعدها هم مورد بهره‌برداری قرار گرفت. به عنوان نمونه می‌توان از تدوینی موسوم به تدوین آیزنشتاینی یاد کرد که نگرش دیالکتیک مارکسیستی چگونه با برش نماها می‌تواند بر ذهنیت و ضمیرناخودآگاه و خودآگاه مخاطب اثربخش بوده و بسیاری از مضمامین را القا نماید.
در پایان دهه ۱۹۲۰ سینمای شوروی از اعتبار و شهرتی جهانی برخوردار شد و سالانه مابین ۱۲۰ تا ۱۴۰ فیلم تولید می‌کرد. با انقلاب فرهنگی و رئالیسم سوسیالیستی که در هنرهای به راه افتاده بود و مقررات پیچیده و کنترل‌های متصلبانه‌ی استالین سینما به تدریج به سمت رکود و اوفول سوق پیدا کرد.
ایراس: فضاى سرد و تاریکى که اغلب در فیلم‌هاى روسى دیده مى‌شود، متاثر از چیست؟
شهرام زعفرانلو: سینمای روسیه همیشه از دو شرایط کلی به شدت متاثر بوده است. یکی شرایط اقلیمی و جغرافیایی و دیگری شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر هر دوره. سردسیربودن بخش‌هایی از این سرزمین و وجود مناطق خشک (۱۷ کیلومتر مربع از ۱۸۸ کیلومتر وسعت آن خشک است) تاثیرات عمیقی بر سبک و سیاق زندگی مردم روسیه دارد. بازتاب تدبر و تعمق‌های بلند مدت در فرهنگ این مردم و خفقان دوران تزاری و فئودالی را می‌توان در ادبیات، شعر و موسیقی قرن ۱۹ آن به خوبی مشاهده کرد. در قرن بیستم، همزمانی بروز انقلاب و ورود سینما به روسیه، اثربخشی سینما از شرایط انقلاب و پیامد‌های آن، به خوبی در آثار سینمایی متجلی است.
شرایط سیاسی و اجتماعی دوران استالین بر روحیات و منش روس‌ها اثراتی آسیب‌زننده برجای گذاشت و پس از آن نیز جنگ سرد و دوران اصلاح‌طلبی‌ها و کشمکش‌های بین‌المللی و مصائب اقتصادی در داخل؛ همگی احساس‌های نامطلوب و نامیمونی را سبب شد که تصاویری از آن در سینما به اشکال مختلف بازنمایی شده است.
ناامیدی، رکود، سکوت، سرخوردگی، عدم شکلی‌گیری طبیعی روابط انسانی، تقدیرگرایی، معنویت‌های فراموش‌شده و نگرش‌های ناتورالیستی از تم‌های اصلی فیلم‌های ماندگار تاریخ سینمای روسیه است.
ایراس: چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایى میان سینماى معاصر روسیه با دوران شوروى وجود دارد؟ آیا هنوز المان‌هایى از فیلمسازى دوران شوروى در فیلم‌هاى معاصر روسى دیده مى‌شود؟
شهرام زعفرانلو: متاسفانه عملکرد سیاسی و به تبع آن مدیریت فرهنگی در روسیه‌ی پس از انقلاب، باعث شد سینمای روسیه نه تنها نتواند آن ابداعات و ابتکارات مورد اشاره در اوایل انقلاب را تدوام بخشیده و مخاطبین بیشتری را جلب و جذب نماید، بلکه از منظر اقتصادی نیز قادر نشد سرمایه‌گذاری‌های کلانی در راستای بسط و گسترش کمپانی‌ها و شرکت‌های فیلمسازی در داخل روسیه را سامان دهد. هنر-صنعت سینما تنها می‌تواند با دو بال هنرآفرینی و سرمایه‌گذاری به شکوفایی برسد. بحران‌های اقتصادی در روسیه همیشه مخل چنین ایده و آرمانی بوده و خواهد بود.
بنابراین سینمای روسیه همچنان در تقلا و کوشش است برای آفرینش و کسب جایگاه از دست رفته. عدم برنامه‌ریزی‌های مناسب و میان‌مدت و بلندمدت تنها به شکوفایی و ظهور فیلمسازان مستقلی منجر می‌شود که امکان اثرگذاری بر جریان کلی سینمای روسیه را ندارند.
ایراس: امروزه جایگاه سینماى روسیه را در دنیا چگونه ارزیابى مى‌کنید؟
شهرام زعفرانلو: جایگاه سینمای کشورهایی همانند روسیه در دنیا، منبعث است از نگرش ویژه و متفاوت دنیای غرب که بخش عمده‌ی مخاطبین سینمای جهان را در اختیار دارد. نگاه ذره‌بینی به هنر و فرهنگ جوامعی از این دست از سوی جشنواره‌های بین‌المللی و غربی، منجر به گزینش و گلچین فیلم‌های هنری مهجوری می‌شود که در بدنه و جریان اصلی سینمای روسیه تاثیری ندارند. سینمای روسیه امروز برای تداوم تولید و کسب قدرت اقتصادی در این عرصه، لاجرم به سمت ساخت فیلم‌های تجاری و عامه‌پسند و حتی نسخه‌برداری از آثار پرطرفدار سینمای هالیوود و اروپایی می‌رود. شاید مناسبت‌هایی مثل روز ملی سینما فرصت خوبی است تا دست‌اندرکاران سینمای روسیه به پژوهش‌های آکادمیک در زمینه‌ی آسیب‌شناسی سینما و فرصت‌های موجود حتی در تعامل با کشورهای همسایه بیاندیشند و اقدام نمایند. قطعا در فضای آفرینش هنری، مهمترین مولفه آزادی است. هنرمندان نیازمند آزادی و استقلال عمل در تولید و خلق اثر هنری هستند. سلب آزادی از هنر تجربه‌ی تلخی است که کشور روسیه از سرگذرانده و تکرار آن شایسته چنین ملت با فرهنگ و متمدنی نیست.
ایراس: با توجه به اینکه شما از نگاه یک منتقد به آثار هنرى نگاه مى‌کنید، فیلم‌هاى برتر سینماى روسیه از نظر شما کدامند؟
شهرام زعفرانلو: در حال حاضر می‌توان از برخی از آثار هنرمندانی همچون: نیکیتا میخالکف، والری تاداروفسکی، ایگور تالستونف، آلکسی اوچیتل، آندری زویاگینتسف، تیمور بیکمامبیتوف، آلکساندر ساکورف و … را به عنوان شاخص‌های برتر سینمای روسیه یاد کرد.
«هوای اینجا سرد است!» – مصاحبه ای درباره سینمای روسیه
ایراس: به بهانه ۲۷ آگوست و روز سینما در روسیه، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) مصاحبه ای را با شهرام زعفرانلو، تحلیل گر سینما، مدرس هنر و منتقد ادبی ترتیب داده است که ماحصل آن تقدیم حضور علاقمندان می شود:
ایراس: همان طور که مى‌دانید در روسیه، ٢٧ آگوست روز سینما نام گرفته است. کمى از تاریخچه‌ى این روز و دلیل نام‌گذارى آن برایمان توضیح دهید.
شهرام زعفرانلو: روز ملی سینمای روسیه قدمتی حدودا ۳۷ ساله دارد. این روز متناسب است با روز ۲۷ آگوست ۱۹۱۹ که در آن لنین به طور رسمی حکم شورای کمیسری خلق RSFSR را مبنی بر واگذاری رسمی صنعت و تجارت فتوگرافیک به کمیساریای آموزش خلق (نار کمپروس) امضا کرد. این زمان به دلیل رسمیت بخشیدن به صنعت سینما از جانب انقلابیون روسیه بود که مورد توجه واقع شد و سینما را به گونه‌ای به نفع خلق و توده‌های بلشویک مصادره کرد. پیش از این عمده دست‌اندرکاران سینمای روسیه سرمایه‌دار و طرفدار سفیدها بودند.
ایراس: نقطه‌ى شکوفایى سینماى روسیه را در چه دوره‌اى مى‌دانید؟
شهرام زعفرانلو: سینمای روسیه در شکل کلی چند دوره را از سرگذرانده است:
ا) دوران پیش از شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی و قبل از انقلاب ۱۹۱۷
۲) دوران اتحاد جماهیر شوروی که خود دارای سه بخش است: سینمای صامت –سینمای دوران استالین– سینمای دوران بعد از استالین و ذوب شدن یخ‌ها
۳) دوران پس از کمونیسم
اوج شکوفایی سینمای روسیه به دوران سینمای صامت بازمی‌گردد. سینمایی سرشار از انگیزه‌های انقلابی و سرآغازی بر تجربیات نوینی در تلفیق محتوای ایدئولوژی مارکسیستی، سوسیالیستی با صنعت سینمایی که از غرب وارد روسیه شده بود. نماد این دوران آثار فیلمسازان خلاقی است همانند: آیزنشتاین، ژیگاورتوف، کولشوف، پودوفکین، داوژنکو و …
توجه جدی به فرم در این دوران، موجبات شکل‌گیری شیوه‌های ابداعی شد که در تاریخ سینما ماندگار و بعدها هم مورد بهره‌برداری قرار گرفت. به عنوان نمونه می‌توان از تدوینی موسوم به تدوین آیزنشتاینی یاد کرد که نگرش دیالکتیک مارکسیستی چگونه با برش نماها می‌تواند بر ذهنیت و ضمیرناخودآگاه و خودآگاه مخاطب اثربخش بوده و بسیاری از مضمامین را القا نماید.
در پایان دهه ۱۹۲۰ سینمای شوروی از اعتبار و شهرتی جهانی برخوردار شد و سالانه مابین ۱۲۰ تا ۱۴۰ فیلم تولید می‌کرد.
با انقلاب فرهنگی و رئالیسم سوسیالیستی که در هنرهای به راه افتاده بود و مقررات پیچیده و کنترل‌های متصلبانه‌ی استالین سینما به تدریج به سمت رکود و اوفول سوق پیدا کرد.
ایراس: فضاى سرد و تاریکى که اغلب در فیلم‌هاى روسى دیده مى‌شود، متاثر از چیست؟
شهرام زعفرانلو: سینمای روسیه همیشه از دو شرایط کلی به شدت متاثر بوده است. یکی شرایط اقلیمی و جغرافیایی و دیگری شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر هر دوره. سردسیربودن بخش‌هایی از این سرزمین و وجود مناطق خشک (۱۷ کیلومتر مربع از ۱۸۸ کیلومتر وسعت آن خشک است) تاثیرات عمیقی بر سبک و سیاق زندگی مردم روسیه دارد. بازتاب تدبر و تعمق‌های بلند مدت در فرهنگ این مردم و خفقان دوران تزاری و فئودالی را می‌توان در ادبیات، شعر و موسیقی قرن ۱۹ آن به خوبی مشاهده کرد. در قرن بیستم، همزمانی بروز انقلاب و ورود سینما به روسیه، اثربخشی سینما از شرایط انقلاب و پیامد‌های آن، به خوبی در آثار سینمایی متجلی است.
شرایط سیاسی و اجتماعی دوران استالین بر روحیات و منش روس‌ها اثراتی آسیب‌زننده برجای گذاشت و پس از آن نیز جنگ سرد و دوران اصلاح‌طلبی‌ها و کشمکش‌های بین‌المللی و مصائب اقتصادی در داخل؛ همگی احساس‌های نامطلوب و نامیمونی را سبب شد که تصاویری از آن در سینما به اشکال مختلف بازنمایی شده است.
ناامیدی، رکود، سکوت، سرخوردگی، عدم شکلی‌گیری طبیعی روابط انسانی، تقدیرگرایی، معنویت‌های فراموش‌شده و نگرش‌های ناتورالیستی از تم‌های اصلی فیلم‌های ماندگار تاریخ سینمای روسیه است.
ایراس: چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایى میان سینماى معاصر روسیه با دوران شوروى وجود دارد؟ آیا هنوز المان‌هایى از فیلمسازى دوران شوروى در فیلم‌هاى معاصر روسى دیده مى‌شود؟
شهرام زعفرانلو: متاسفانه عملکرد سیاسی و به تبع آن مدیریت فرهنگی در روسیه‌ی پس از انقلاب، باعث شد سینمای روسیه نه تنها نتواند آن ابداعات و ابتکارات مورد اشاره در اوایل انقلاب را تدوام بخشیده و مخاطبین بیشتری را جلب و جذب نماید، بلکه از منظر اقتصادی نیز قادر نشد سرمایه‌گذاری‌های کلانی در راستای بسط و گسترش کمپانی‌ها و شرکت‌های فیلمسازی در داخل روسیه را سامان دهد. هنر-صنعت سینما تنها می‌تواند با دو بال هنرآفرینی و سرمایه‌گذاری به شکوفایی برسد. بحران‌های اقتصادی در روسیه همیشه مخل چنین ایده و آرمانی بوده و خواهد بود.
بنابراین سینمای روسیه همچنان در تقلا و کوشش است برای آفرینش و کسب جایگاه از دست رفته. عدم برنامه‌ریزی‌های مناسب و میان‌مدت و بلندمدت تنها به شکوفایی و ظهور فیلمسازان مستقلی منجر می‌شود که امکان اثرگذاری بر جریان کلی سینمای روسیه را ندارند.
ایراس: امروزه جایگاه سینماى روسیه را در دنیا چگونه ارزیابى مى‌کنید؟
شهرام زعفرانلو: جایگاه سینمای کشورهایی همانند روسیه در دنیا، منبعث است از نگرش ویژه و متفاوت دنیای غرب که بخش عمده‌ی مخاطبین سینمای جهان را در اختیار دارد. نگاه ذره‌بینی به هنر و فرهنگ جوامعی از این دست از سوی جشنواره‌های بین‌المللی و غربی، منجر به گزینش و گلچین فیلم‌های هنری مهجوری می‌شود که در بدنه و جریان اصلی سینمای روسیه تاثیری ندارند. سینمای روسیه امروز برای تداوم تولید و کسب قدرت اقتصادی در این عرصه، لاجرم به سمت ساخت فیلم‌های تجاری و عامه‌پسند و حتی نسخه‌برداری از آثار پرطرفدار سینمای هالیوود و اروپایی می‌رود. شاید مناسبت‌هایی مثل روز ملی سینما فرصت خوبی است تا دست‌اندرکاران سینمای روسیه به پژوهش‌های آکادمیک در زمینه‌ی آسیب‌شناسی سینما و فرصت‌های موجود حتی در تعامل با کشورهای همسایه بیاندیشند و اقدام نمایند. قطعا در فضای آفرینش هنری، مهمترین مولفه آزادی است. هنرمندان نیازمند آزادی و استقلال عمل در تولید و خلق اثر هنری هستند. سلب آزادی از هنر تجربه‌ی تلخی است که کشور روسیه از سرگذرانده و تکرار آن شایسته چنین ملت با فرهنگ و متمدنی نیست.
ایراس: با توجه به اینکه شما از نگاه یک منتقد به آثار هنرى نگاه مى‌کنید، فیلم‌هاى برتر سینماى روسیه از نظر شما کدامند؟
شهرام زعفرانلو: در حال حاضر می‌توان از برخی از آثار هنرمندانی همچون: نیکیتا میخالکف، والری تاداروفسکی، ایگور تالستونف، آلکسی اوچیتل، آندری زویاگینتسف، تیمور بیکمامبیتوف، آلکساندر ساکورف و … را به عنوان شاخص‌های برتر سینمای روسیه یاد کرد.
مصاحبه کننده: مرضیه موسوی